سال ها پیش در کلاس اقتصاد کلان، دکتر کاویانی موضوعی را برای تحقیق دانشجویان طرح کرد: «یک کشور فقیر است؛ زیرا آن کشور فقیر است.» هم آن زمان این موضوع مورد توجه قرار نگرفت هم در این نوشته از منظر اقتصادی به آن نمی پردازم. سال ها بود که این عبارت تاویل پذیر را فراموش کرده بودم اما اکنون که صریح ترین جنبش اعتراضی در ایرانِ پس از انقلاب 57 کم کم دو سالگی را پشت سر می گذارد، وقتی به گذشته نگاه می کنم گزاره ای که پیش تر به کاریکلماتور* شبیه بود اندام های خود را پیدا و شکلی را برای تماشا عرضه می کند. فقر در کجاست؟

تنها چند ماه پس از دوم خرداد 1376 و دولتمردی اصلاح طلبان، دکتر مجید محمدی کتابچه کوچکی را منتشر کرد با نام «جامعه مدنی به منزله یک روش». قابی که اصلاح طلبان برای نسل ما ساخته بودند و همه رویای های ما را در چارچوب آن تصویر می کردند. جامعه مدنی. اگر چه روزگار، روزگار دمیدن در بوق فرارسیدن عصر شکل گیری نهادهای مدنی و استقرار جامعه مدنی بود، کتاب کوچک دکتر محمدی نمی خواست از تحقق آن بگوید. بلکه هوشمندانه می خواست این نکته را توضیح دهد؛ میخی که برای آویزان کردن این قاب لازم است در دیوار نظام جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه کوفتنی نیست. چرا که در یک ساختار هرمی که نفوذ اختیارات شخص اول در جزء جزء آن الزامی است امکان شکل گیری نهادهای مستقل به عنوان بنیان های جامعه مدنی غیر ممکن است. توجه به این نکته می توانست 14 سال پیش ما و کوشندگان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را به لحاظ باورهای سیاسی در موقعیتی قرار دهد که امروز قرار گرفته ایم. موقعیتی که در آن حتی خاتمی تر از خاتمی ها بر اصلاح ناپذیر بودن جمهوری اسلامی و عدم تحقق جامعه مدنی در این ساختار سیاسی تاکید می کنند. 14 سال زمانی است که یک نسل نو ظهور برای باروری به آن نیاز دارد. اگر چهارده سال پیش را نقطه عزیمت بازنگری عمومی، حتی بازنگری وفاداران به جمهوری اسلامی، در انقلاب 57 و دستاوردهای آن قلمداد کنیم امروز می توان بهره وری زمان از دست رفته را بررسی کرد. زمانی که دیگر بحث هایی از آن دست که دکتر محمدی پیش کشیده بود طرح نشد و جز لایه لایه فقر چیزی بر انبان تهی ما افزوده نشد. ذوق زدگی عمومی پس از طرح نگاه محمد خاتمی نیز از نداشتن سابقه فکری و تحلیل و امکان سنجی چنین ایده هایی در چنان ساختار سیاسی ای بر می خاست.

به نظر می رسد جنبش سبز در لحظه عظیم تولد صاحب قدرتی بود که آن را از نیروهای انسانی منفرد که بدون داشتن پیوندهای روشن در کنار هم قرار گرفته بودند، وام می گرفت. معمول آن است که تلاش های منسجم اما پراکنده کم کم با هم ارتباط پیدا می کنند و در یک لحظه طلایی چنین انرژی ای آزاد و از صورتی به صورتی دیگر تبدیل می شود. اما چرا در جنبش سبز پس آزاد شدن این انرژی تازه تلاش برای کشف شیوه های مهار و هدایت بهینه آن طرح شد و تلاش ها برای سازماندهی و ارتباط دادن گروه های متفرق و ناآشنای شرکت کننده در آن آغاز شد؟ آیا این دلیل روشنی نیست که ما در لحظه ای که فرصت تاریخی بازارهای عرضه مطالبات مان را بر ما گشود دستمان خالی بود و نتوانستیم چیزی برداریم؟ آیا ما فقیر نبودیم و هنوز هم نیستیم؟

آنها که در طول دو سال گذشته شکنجه شدند، به قتل رسیدند و هزینه های سنگین دادند تاوان سهل انگاری آزمایشگاه های فکری جامعه ای را می دهند که کارشناسانش پشت دستگاه های تجزیه و آنالیز به خواب رفته بودند و ناگهان که در مقابل بازخواست از مسئولیت اجتماعی خود قرار گرفتند چیزی سر هم کردند که پیش تر به آن نپرداخته بودند

مولدان اندیشه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در همه این سال ها به جای تشکیل میزهای چند صدایی و ترسیم نقشه راه، به روزنامه ها که مجال تک گویی است هجوم آوردند و جای روزنامه نگاران را اشغال کردند. روزنامه ها به کتاب های اندیشه سیاسی بدل شدند و کارکرد خود را از دست دادند. در عمل چیزی تولید نشد که در لحظه تولد یک فرصت تاریخی به کار آید. انتشار و تبلیغ نظریات سیاسی مثلا آنچه درباره مبارزات مسالمت آمیز دست به دست شد نتوانست و نمی تواند گره گشا باشد چرا که اندیشه ورزان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از بومی سازی و سازگار سازی آنها با شرایط فعلی و تاریخی ایران در زمانی که باید به آن می پرداختند، غفلت کردند و سرانجام آنچه رخ نمود ضعف جنبش در پشتوانه های فکری بود. به همین دلیل است که فعالان کوچک و بزرگ جنبش، استراتژی ها را در بیانیه های خلق الساعه رهبران خود می جستند و تازه در درک آن نیز به دلیل همین ضعف عاجز می ماندند ضعفی که محتوای این بیانیه ها را تازه وا می نمود و مخاطبان را به تاویل و تفسیر آن وا می داشت. از همین روست که راهکارهای مخالفان اگر چه در نخست جرقه ای تولید می کند اما چون خود از جرقه های ذهنی برخاسته است به شعله های پایدار بدل نمی شود و عموما پس از مدت کوتاهی که ناکارآمدی آنها عیان شد مورد انتقاد قرار می گیرد. از سر همین ضعف است که جنبش همچنان توان شبکه سازی ندارد، توان هم افزایی نیروهای مخالف را ندارد و توان به اشتراک گذاشتن مطالبات را ندارد.

مثلا جنبش زنان، به اذعان فعالان سرشناس آن فاصله خود را با جنبش سبز حفظ می کند تا تجربه انقلاب 57 و بازماندن از مطالبات خود را تکرار نکند. این ترس بیش از آنکه از سر تجربه برخیزد، چنان که ادعا می شود؛ مولود بی روشی و ناتوانی در تحلیل وضعیت پیش روست. توانی که مقدمات آن باید در تلاش های فکری دو دهه پیش تامین می شد.

نیروهای فکری جنبش بیشتر مایل به تک گویی هستند. امکان گفت و گو از بین رفته است. مخاطبان هم اندیشه گریزند. غالب ما انرژی خود را از خبرها می گیریم. آنها را به اشتراک می گذاریم. اندیشه ها در فضاهای تک صدایی طرح می شوند به بحث گذاشته نمی شوند. در محافل سیاسی بیرون از ایران میزهای ممیزی شده چیده می شود. رسانه ها، رسانه نیستند، پاتوق کسانی هستند که مثل هم می اندیشند و اندیشه هایشان به بیرون درز نمی کند. هر چه بیشتر همدیگر را می شناسیم دایره هایمان را تنگ تر می کنیم. هر روز فهرست دوستانی را که در شبکه های اجتماعی چیزی برای هم همخوان می کنیم نگاه می کنیم. آن را ویرایش می کنیم و هر چه می گذرد در فضاهای بسته با خودمان بیشتر سخن می گوییم. اما به آنچه اتفاق می افتد و در رخداد آن سهیم هستیم، اعتراف نمی کنیم.

هنوز هم دستان کاردانی از آستین ها بیرون نمی آیند و نظامی برای اندیشیدن درباره آنچه بیش از صد و پنجاه سال و این دو سال به دنبال آن بوده ایم ایجاد نمی شود. جایگاه ها مغشوش و کارکردها نابهره ور است. همچنان که بود. آنچه ما را پیش می برد گریختن از چنگال شکست است نه به چنگ کشیدن پیروزی. به نظر می رسد در طول سال ها و سال ها ما با سهل انگاری رسیدن گرسنگی را تماشا کرده ایم و در لحظه طاق شدن طاقت ها چیزی برای گذران ضعف سرهم کرده ایم. آنها که در طول دو سال گذشته شکنجه شدند، به قتل رسیدند و هزینه های سنگین دادند تاوان سهل انگاری آزمایشگاه های فکری جامعه ای را می دهند که کارشناسانش پشت دستگاه های تجزیه و آنالیز به خواب رفته بودند و ناگهان که در مقابل بازخواست از مسئولیت اجتماعی خود قرار گرفتند چیزی سر هم کردند که پیش تر به آن نپرداخته بودند. شاید نه این همه سال گذشته مجال این همه بود که نظامی برای تامین پشتوانه های فکری جنبش فراهم شود نه امروز. این چیزی را تغییر نمی دهد جز آنکه بیشتر به این کاریکلماتور معنا می دهد: « یک کشور فقیر است زیرا آن کشور فقیر است».

* کاریکلماتور نامی است که احمد شاملو بر نوشته‌های پرویز شاپور گذاشت. این کلمه ابتدا در سال ۱۳۴۷ در مجله خوشه به سردبیری شاملو به کاربرده شد و حاصل پیوند «کاریکاتور» و «کلمه» است. به نظر شاملو، نوشته‌های شاپور کاریکاتورهایی است که با کلمه بیان شده ‌است.

کلیدواژه ها: جنبش سبز, فقر, مهدی اورند, کاریکلماتور |  Print | نشر مطلب