جنگ سوریه تا کنون حداقل چهار مرحله مشخص را پشت سر گذاشته است. مرحله نخست اعتراضات مردمی و مسالمت آمیز در کنار سلطه ارتش بر تمامی کشور. مرحله دوم آغاز حملات مسلحانه مخالفان و پیشروی های تاکتیکی آنها. مرحله سوم، پیشروی های ارتش و بازپس گیری برخی مناطق و مرحله چهارم حملات شیمیایی و احتمال مداخله بین المللی در بحران سوریه.

مرحله نخست: اعتراضات مردمی مسالمت آمیز و سیطره ارتش بر کل کشور

جرقه هاى بهار عربى با اعتراضات پراكنده مردمى كه خواهان اصلاحات بودند در تونس و مصر زده شد. در ژانويه ٢٠١١ و پس از قیام های مردمی در تونس و مصر، اعتراضات مردم سوريه نیز شروع شد. اين اعتراضات ابتدا از شهر “درعا” در ٨٥ كيلومترى جنوب دمشق و در مجاورت مرز اردن آغاز شد. در اين اعتراضات بيش از صد نفر كشته و زخمى شدند. پس از برخورد قهرآمیز نیروهای امنیتی سوریه با تظاهرکنندگان، دامنه اعتراضات و درگيرى ها به ساير شهرهاى بزرگ سوریه از جمله حمص و حما، سرايت كرد. در اين مرحله با توجه به اينكه دولت و ارتش سوريه كنترل تمام مناطق را در دست داشتند، با نشان دادن مشت آهنين به سركوب تظاهرات خیابانی مخالفان پرداختند. گسترش دامنه سرکوب ها و عدم تحمل تظاهرات مسالمت آمیز مخالفان و بازداشت فعالان معترض و نیز کشته شدن شمار بیشتری از مخالفان غیر مسلح، آرام آرام باعث تغییر شکل تظاهرات خیابانی شد. به تدريج تظاهرات مسالمت آمیز از روز به شب تغییر زمان داد و سپس با قطع تظاهرات مسالمت آمیز، حملات مسلحانه متقابل مخالفان به نیروهای دولتی در سطح محدود شروع شد. جدا شدن تدریجی شماری از اعضای ارتش سوریه در اعتراض به کشتار مردم، باعث تشکیل هسته های کوچکی از نظامیان مخالف شد که بعدها ارتش آزاد سوریه نام گرفت. در این مرحله ارتش سوریه تقریبا بر تمامی شهرها و روستاها به لحاظ نظامی سیطره داشت و مخالفان مسلح فقط به شبیخون های محدود اکتفا می کردند. این مرحله کوتاه مدت از بحران سوریه از زمستان ۲۰۱۱ تا آغاز بهار ۲۰۱۲ به طول انجامید.

مرحله دوم: شروع نبرد چریکی مخالفان با ارتش

در اين مرحله که از حدود بهار ۲۰۱۲ شروع شد و تا تابستان ۲۰۱۳ به طول انجامید، مخالفان مسلح حکومت بشار اسد به پیروزی های تاکتیکی دست پیدا کردند.گروه‌هاى مختلفى از مخالفان مسلح و سیاسی بشار اسد در این مقطع اعلام وجود كردند. در سطح سیاسی، شوراى ملى مخالفان سوريه كه هدف خود را براندازى بشار اسد اعلام كرد در سپتامبر ٢٠١١ طى نشستى در استانبول تشكيل شد.

ارتش آزاد سوريه نیز گروه مخالف ديگرى بود كه اعضاى آن را نظامى هاى جدا شده از ارتش سوريه تشكيل مى دادند. رهبر این گروه نظامی “ریاض الاسعد” سرهنگ سابق ارتش بود. در اين مرحله بشار اسد دست به اصلاحاتى جزيى زد؛ از جمله آزادى تعدادى از زندانيان سياسى، اعطای تابعيت به كردها، برگزارى همه پرسى براى قانون جديد سوريه در فوريه ٢٠١٢. با این وجود مخالفان اعلام کردند که خواستار کناره گیری بشار اسد از قدرت هستند.

مخالفان مسلح که در نزدیکی مرزهای ترکیه فعال شده بودند تلاش کردند مناطق مرزی را به تصرف درآورند. گذرگاه های مرزی “ابوکمال” در مرزهای سوریه و عراق و “باب الهوی” و “باب السلام” در مرزهای ترکیه در تابستان ۲۰۱۲ به کنترل مخالفان درآمد. مخالفان همچنین تلاش کردند تا چهار شهر بزرگ حمص، حما، حلب و ادلب را تصرف کنند. نبردهای سنگین مخالفان با ارتش سوریه در ابتدا باعث شد تا مخالفان در پاییز وزمستان ۲۰۱۲ بر برخی محلات حمص همانند محله “بابا عمرو” مسلط شوند. با این وجود نه حمص به طور کامل به تصرف مخالفان در آمد و نه حلب و نه حتی ادلب. اما مخالفان مسلح موفق شدند خود را تا حومه دمشق ـ پایتخت ـ نیز برسانند. مهمترین ویژگی این دوره از جنگ داخلی سوریه، پیروزی های کوچک اما متوالی مخالفان در شمال کشور و نزدیکی مرزهای ترکیه بود. با این وجود مخالفان مسلح در این مرحله نیز نتوانستند هیچ يك از شهرهای بزرگ سوریه مانند دمشق، حلب، حمص، حما، ادلب، دیر الزور و درعا را تصرف کنند و به حضور در مناطق پیرامونی برخی از این شهرها اکتفا کردند. در این مرحله همچنین اگر چه مخالفان در برخی مناطق استان لاذقیه مرکز قدرت خانواده اسد موفقیت های محدودی به دست آوردند اما این استان در مجموع جزیی از مناطق آرام سوریه به شمار می رفت که به حکومت وفادار مانده بود. تنها مرکز استانی که مخالفان مسلح در آغاز سال ۲۰۱۲ تصرف کردند شهرسنی نشین “رقه” مرکز استانی به همین نام در شمال سوریه بود.

تحول دیگری که در این مقطع زمانی از جنگ داخلی سوریه رخ داد، تخلیه بدون نبرد مناطق کردنشین شمال شرقی کشور از سوی ارتش و سلطه چریک های کرد وابسته به احزاب مختلف کردی بر این مناطق بود. چریک هایی که عمده آنها وابسته به حزب اتحاد دمکراتیک کرد به رهبری “صالح مسلم” بودند. در این مقطع این تحلیل در برخی محافل رسانه ای رواج پیدا کرد که ارتش سوریه برای متمرکز کردن انرژی خود برای جنگیدن با مخالفان مسلح عرب از جمله ارتش آزاد و گروه تازه تشکیل جبهه النصره، در یک اقدام تاکتیکی مناطق کردنشین را تخلیه کرده است. گروه النصره که در این مقطع اعلام موجودیت کرده بود، متشکل از گروهی از شبه نظامیان اسلامگرای تندرو بود که در مناطق تحت تصرف خود از جمله در مناطقی از حلب اقدام به برقراری و اجرای قواعد و مقررات اسلامی نظیر تشکیل دادگاه های شرعی کرده بود. این جبهه علاوه بر جنگیدن با ارتش سوریه، به لحاظ نظامی اندک اندک با ارتش آزاد سوریه نیز دچار اختلاف شد.

در تابستان ۲۰۱۲ هنگامی که یک انفجار بزرگ باعث کشته شدن شماری از مقامات ارشد سیاسی و نظامی سوریه در دمشق شد، تصور می شد که ساختار حکومت دچار فروپاشی شود؛ اما تحولات ماه های بعد نشان داد این گونه نیست.

آخرین حد از پیشروی مخالفان مسلح در این مرحله از جنگ داخلی سوریه را باید تلاش آنها برای تسلط بر برخی پایگاه های نظامی اطراف حلب و نیز کنترل شهر مرزی القصیر در نزدیکی مرزهای لبنان و سوریه دانست. شهری که مرحله سوم از جنگ سوریه با تلاش ارتش برای بازپس گیری آن آغاز شد.

مرحله سوم: آغاز پاتک های ارتش سوریه و بازپس گیری تدریجی برخی مناطق

در پاییز ۲۰۱۲ و ابتدای سال ۲۰۱۳ به تدریج روشن شد که مخالفان از توان کافی برای تصرف شهرهای بزرگ برخوردار نیستند و ارتش سوریه نیز سلسله حملاتی را برای باز پس گیری برخی از مناطق از مخالفان آغاز کرد. این حملات عمدتا با استفاده از توپخانه و تانک صورت می گرفت. گروه‌هاى مخالف بشار اسد که تا پشت دروازه هاى دمشق رسيده بودند و حتی برخی هسته های چریکی مخالفان به داخل پایتخت نفوذ کرده بودند، به تدریج مجبور به عقب نشینی شدند؛ اگر چه هیچ وقت به طور کامل اطراف دمشق را تخلیه نکردند. دراین مقطع در حالی که سقوط اسد نزدیک به نظر می‌رسید، ورق برگشت.

ترديد كشورهاى غربى در ارسال تسليحات براى نيروهاى مخالف اسد از يك سو و حمايت علنى و جدى تر نيروهاى حزب الله لبنان با حمايت جمهورى اسلامى ايران از سوى ديگر سبب قدرت گيرى مجدد بشار اسد و ارتش شد. باز پس گيرى شهر استراتژيك “القصير” توسط دولت سوريه آغاز قدرت نمايى ارتش سوريه بود. اين شهر بعد از دو هفته درگيرى هاى شديد در ٨ ژوئن ٢٠١٣ به دست نيروهاى دولت سوريه افتاد. به اين ترتيب مهمترين منطقه تداركاتى و تسليحاتى مخالفان اسد كه از طريق لبنان انجام مى شد، قطع شد.

“لوران فابيوس ” وزير خارجه فرانسه در گفت و گو با شبكه فرانسه ٢٤ بازپس‌ گيري القصیر را نشانه پيشروي‌هاي ارتش سوريه دانست.

پس از باز پس گيرى اين منطقه، پيشروى هاى نيروهاى اسد به سمت شهر “حمص” شروع شد. ارتش سوريه موفق شد در فاصله سه ماه بعد از باز پس گيرى القصير، بر مناطق زيادى از حمص از جمله محله استراتژيك “خالديه” تسلط يابد. خالديه یکی از بزرگترین مراکز تجمع مخالفان دولت سوریه به شمار می‌رفت و مسير تامین آذوقه و مواد مورد نياز مخالفان بود. از جمله مناطق دیگری كه از كنترل مخالفان خارج شد، شهرك خان العسل بود. شهركى كه اولين حمله شيميايى در ١٩ مارس ٢٠١٣ فروردين ماه گذشته در آن رخ داد و در اين حمله ٢٥ نفر كشته و ١١٠ نفر زخمى شدند.

يكى ديگر از دلايل پيشروى هاى چند ماهه اخير نيروهاى دولتى سوريه، اختلافى بود كه ميان گروه‌هاى مخالف اسد به وجود آمد. علاوه بر اختلافات متعدد در ائتلاف مخالفان که منجر به تغییرات مکرر در رهبری این ائتلاف شد، مخالفان سکولار و اسلامگرا نیز با یکدیگر مخالف بودند. قتل يكى از فرماندهان بلندپايه شوراى عالى نظامى ارتش آزاد سوريه توسط گروه جهادى “امارت اسلامى عراق و شام” یا همان القاعده شاخه شامات در جولاى گذشته اوج اين اختلافات بود. ارتش آزاد سوريه قتل فرمانده خود توسط اين گروه را اعلان جنگ عليه خود دانست. سرگرم شدن نيروهاى مخالف بشار اسد به اختلافات داخلى اين فرصت را به بشار اسد داد تا تجديد قوا كند.

بعد از تصرف القصير و سیطره بیشتر بر حمص و آرایش دفاعی مناسب تر در اطراف دمشق، نيروهاى ارتش سوریه در صدد طراحی براى تصرف شهر حلب پايتخت اقتصادى سوريه برآمدند. با توجه به باز پس گيرى بخش زيادى از شهر حمص و قطع راه ارتباطى مخالفان با لبنان، حلب از اهميت زيادى برخوردار شده است و با تسلط نيروهاى دولتى بر حلب، خط ارتباطى اين نيروها با تركيه قطع خواهد شد.

مرحله چهارم: حملات شیمیایی و احتمال مداخله بین المللی در بحران سوریه

حمله شيميايى ٢١ اوت به منطقه “غوطه شرقى” در نزديكى دمشق، نگاه‌ها را به طور همزمان متوجه دولت بشار اسد و مخالفان مسلح وی كرد. ايالات متحده آمريكا بر اساس مستنداتى از به كارگيرى اين سلاح توسط نيروهاى دولتى سوريه كه منجر به كشته شدن بيش از ١٤٠٠ نفر شد، سخن گفت. در مقابل، دولت سوریه مدعی شد که ارتش سوریه در شرایطی که در وضعیت نظامی بهتری نسبت به گذشته قرار گرفته است، دلیلی برای استفاده از سلاح شیمیایی آن هم در هنگام حضور ناظران تسلیحاتی سازمان ملل در دمشق نداشته است.

“ولادیمیر پوتین” رییس جمهوری روسیه نیز برتری نظامی ارتش سوریه در میدان های نبرد را دلیل اصلی متهم شدن ارتش سوریه به استفاده از سلاح شیمیایی مى داند. پوتین معتقد است که ارتش سوریه که در موقعیت برتر قرار گرفته بود، برخلاف ادعای کشورهای غربی و از جمله آمریکا دلیلی برای خودزنی و استفاده از سلاح شیمیایی نداشته است. پس از بالا گرفتن بحث استفاده از سلاح شیمیایی، باراک اوباما رییس جمهوری آمریکا تهدید به اقدام نظامی علیه سوریه کرد. اما پس از آنکه پارلمان بریتانیا، طرح دیوید کامرون نخست وزیر این کشور برای مشارکت در اقدام نظامی علیه سوریه را رد کرد، در آمریکا نیز باراک اوباما اعلام کرد این موضوع را برای تصمیم گیری به کنگره ارجاع خواهد داد، هر چند فرانسوا اولاند رییس جمهوری فرانسه اعلام کرد که پاریس آماده مشارکت در چنین حمله ای است. از طرف دیگر سرگی لاوروف وزیر خارجه روسیه در مسکو و در گفتگو با ولید المعلم همتای سوری خود وی را راضی کرد که برای جلوگیری از حمله آمریکا و متحدانش، طرح نظارت بین المللی بر سلاح های شیمیایی خود را بپذیرد. با اعلام آمادگی اولیه دمشق برای پذیرش این ایده، وزرای خارجه آمریکا و روسیه در ژنو طرحی چند ماده ای را برای اجرایی کردن این موضوع ارائه کردند. ضمن اینکه در همین مقطع، دبیرکل سازمان ملل اعلام کرد که حملات شیمیایی سوریه با استفاده از گاز سارین و با شلیک موشک زمین به زمین صورت گرفته است.

اکنون وضعیت بین المللی بحران سوریه، اوضاع داخلی این بحران را تحت الشعاع قرار داده است. اگر در نهایت قطعنامه جدیدی که کشورهای غربی عضو شورای امنیت درصدد ارائه و تصویب آن هستند از سوی دمشق مورد پذیرش قرار نگیرد، بحران سوریه ممکن است وارد مرحله پنجم یعنی حمله نظامی خارجی شود. چنین حمله ای ممکن است باعث انهدام زیر ساخت های نظامی سوریه و تضعیف موقعیت ارتش این کشور در نبرد زمینی و شروع مرحله دیگری از جنگ داخلی سوریه شود.

کلیدواژه ها: آمریکا, بحران, جنگ داخلی, سوریه, لادن سلامی |  Print | نشر مطلب