هرچند نگاه کنونی ما به میزان زیادی از مورخین دوران صنعتی و مردم شناسی مدرن ـ هم به مفهوم بررسی فیزیکی انسان و هم به مفهوم بررسی فرهنگی جوامع ـ تاثیر گرفته، اما وارد شدن به دوره ی جدیدی از مطالعه درباره رابطه ی تکنولوژی و جنسیت ضروری است. این دوره ی جدید مسوولیت های تازه ای را نیز همراه دارد. این مسوولیت ها شامل آگاهی از پیش فرض های مقوله های جنسیتی و تکنولوژیکی است که تفسیر مدرن غربی از تکنولوژی را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابراین کار تاریخ نگاران تکنولوژی، در تولید محتوای مسایل جنسیتی، در آینده با اهمیت است.

تکنولوژی های ساده

مطالعه تاریخی تکنولوژی های ساده در افزایش آگاهی های ما از این تکنولوژی ها موثر است. اما بنظر می رسد مساله اصلی اینجاست که ما بحث مان را معمولا از نقطه نادرستی آغاز می کنیم. به محض آن که واژه تکنولوژی را می شنویم به سراغ پیش فرض های خود بر اساس تکنولوژی های مدرن آمریکایی می رویم و به سرعت تصویر ماشین های پیچیده و وسایل الکترونیکی عجیب و غریب را در ذهنمان می سازیم. تقریبا همیشه تصویر اولیه ما از تکنولوژی سخت افزاری است. شاید توجه ما به عنوان مورخ تکنولوژی به واج «لوژی» ـ از ریشه یونانی و به معنی شاخه ای از علم و دانش‌ ـ جلب می شود و به دنبال آن، دانش و ابزار آن در ذهن تداعی می شود.

دلایل بسیاری وجود دارد که چرا تکنولوژی های مربوط به زنان باید موضوعی برای محققان و شاید همه شهروندان باشد. فمنیست ها تا کنون به بسیاری از این دلایل توجه کرده اند و از ظرفیت های بررسی تکنولوژی های زنانه بهره جسته اند. یک تصویر کامل از تکنولوژی باید ابزار و مهارت های مرتبط با اکثریت زنان را نیز در خود جای دهد.

اگر بپذیریم که تصویر غالب از تکنولوژی که در پس ذهن ما هست از تجربه های پیش زبانی ما ـ دوران ابتدایی کودکی ـ نشات گرفته، اینجاست که اهمیت تکنولوژی های زنانه بر ما بیشتر معلوم می شود بالاخص در جوامعی نظیر جامعه ما که زنان اکثر کارهای مربوط به خانه داری و بچه داری را به عهده دارند. بی شک تکنولوژی های اطراف ما که زنان ـ مادران ـ انتخاب و استفاده کرده اند، تصورهای اولیه از تکنولوژی ها را در ذهن ما ساخته و پرداخته است. تا زمانی که شروع به شناخت و مطالعه زنان و تغییرات تکنولوژیکی زنانه نکرده ایم از ابعاد تکنولوژی های مردانه نیز ناآگاه می مانیم. ما مخترعان، کارآفرینان و مهندسان را به عنوان «مردم» مورد مطالعه قرار می دهیم و از تسلط مردانه بر این حوزه ها، چه به لحاظ تعداد و چه به لحاظ سیاسی، غافلیم.

رابطه تکنولوژی و بیولوژی زنانه

نگاه به تکنولوژی های زنانه جنبه های دیگری از تکنولوژی را معرفی می کند. منظور از تکنولوژی های زنانه آن دسته از تکنولوژی هایی است که با خاصیت بیولوژیکی زنانه عجین است. تکنولوژی هایی نظیر تامپون، پستان بند، آی یو دی؛ و نیز تکنولوژی هایی که بخش عمده ای از زنان به سبب وضعیت اجتماعی و خانوادگی شان از آن استفاده می کنند، تکنولوژی هایی مانند لوازم و ظروف آشپزخانه، مواد شست و شوی خانه، سوزن و نخ. با چنین نگاهی است که امیدوارم افق دید بازتری از تکنولوژی های زنانه ارائه کنم.

بسیاری از تکنولوژی های زنانه درونی سازی شده اند. این تکنولوژی ها عمدتا غربی اند اما خارج از جریان مردانه و متدوال تعریف می شوند. بررسی همه جانبه و قابل دسترس از تکنولوژی های زنانه یک منفعت عملی نیز دربردارد: می توانیم مردم عادی ـ به ویژه زنان ـ را که قانع شده اند که در رابطه با تکنولوژی فقدان تخصص دارند را به این باور برسانیم که این طور نیست و بیش از حد نیاز درباره این تکنولوژی ها می دانند و می توانند به صورت هوشمندانه و موثری در بحث های مربوط به سیاست های تکنولوژیکی مشارکت کنند. این نکته می تواند محققان علوم اجتماعی که به حوزه جنسیت علاقه دارند را نیز به چالش بکشد و آنها را به تامل درباره پیش فرض های غیر تایید شده درباره تقسیم بندی جنسی در حوزه تخصص تکنولوژیکی، دعوت کند.

در همین راستا ترسیم چارچوب و واضح کردن جنبه هایی از تکنولوژی هایی که فقط با بررسی تکنولوژی های زنانه به چشم می آیند ضروری است. در مجموع، دانش تکنولوژیکی همراه با انتخاب و استفاده از محصولات فراگیر و نه محصور به یک دسته از تخصص های خاص، قابل توجه است و این نشان دهنده ی این است که نه ابزارها و نه تکنولوژی های شغلی هیچیک نمی توانند سرنوشت یک فعالیت را تعیین کنند؛ بلکه این کاربران آن تکنولوژی اند که این سرنوشت را برای آنان رقم می زنند. مثلا در مورد تکنولوژی های زنانه، این زنان اند که سرنوشت این دسته از تکنولوژی ها را تعیین می کنند و به آن هویت زنانه می دهند.

نگاه به تکنولوژی های زنانه به این مفهوم است که به رابطه تکنولوژی و بیولوژی نگاه دقیق تری کنیم. در این فرآیند، مفهومِ تکنولوژی یک مفهوم کاملا مدرن است و از آن روی که تکنولوژی های زنانه معمولا تکنولوژی های حوزه خصوصی اند، وارسی آنها نشان می دهد تا چه اندازه مفاهیم حوزه خصوصی و تکنولوژی های مدرن در هم تنیده شده اند؛ موضوعاتی که در مرکز توجه سیاسی نیز هست. در همین حال بررسی فعالیت های تکنولوژی های زنانه به نمایان شدن پیوند های عمیق و مبهم حوزه خصوصی و حوزه عمومی و نیز تشخیص چالش ها و ناسازگاری آنها از هم و برجسته شدن مفهوم «حق تنها بودن» می انجامد.

ردپای پیشرفت

در آخر و شاید مهترین فایده مطالعه تکنولوژی های زنانه این است که دید جدیدی برای یکی از دشوارترین مفاهیم تاریخ تکنولوژی یعنی «پیشرفت» ارائه می کنند. تاریخ نگاران تکنولوژی تلاش زیادی برای ارزش زدایی از این مفهوم و ارائه تکنولوژی به عنوان یک مفهوم اجتماع ـ ساخت کرده اند و نشان داده اند که تکنولوژی در ذات خود هیچ منطقی ندارد و فقط حامل نگاه و معرفی کننده تلقی خالقین اش است، اما مطالعه تکنولوژی های زنانه به بسط آن کمک کرده و حوزه جدیدی از «تکنولوژی بهتر» را معرفی می کنند. تکنولوژی بهتر به این مفهوم که این تکنولوژی ها انتظاراتِ آنانی را که تصمیم های تکنولوژیکی را می گیرند بهتر برآورده می سازد. البته باید اشاره کرد که مفهوم «بهتر» پس از مطالعه تکنولوژی های زنانه، متفاوت از آن چیزی است که تاریخ نگاران تکنولوژی در دهه های پیش در نظر داشته اند.

مکانیزه کردن بیولوژی

نگاه موشکافانه به تکنولوژی های زنانه به خوبی نشان می دهد که دریافت ما از مفهوم «تکنولوژی بهتر» تا چه میزان می تواند سطحی و ظاهری باشد. به عنوان نمونه ای از تکنولوژی های زنانه، در این مقاله به آنچه با زنانه گی و زیست زنانه رابطه نزدیکی دارد یعنی پستان بند نگاه می کنیم. پستان بند یکی از تکنولوژی های زنانه اطراف ما ست که تاریخ تکنولوژی درباره اش زیاد نمی گوید. واژه پستان بند در انگلیسی ـ brassiere ـ بر اساس آنچه دیکشنری انگلیسی آکسفورد می گوید یک زیرپوش و لباس ابداعی کاملا مدرن است. آغاز این تکنولوژی مانند بسیاری از تکنولوژی های دیگر نظیر اتوموبیل، آزمایشگاه های تحقیقات صنعتی و لامپ برقی به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم باز می گردد. درست به زمانی که به انقلاب صنعتی دوم مشهور است. در دوران پس از آن و به موازات پیشرفت صنعت لباس، پستان بند هم به عنوان یک «های-تک» یا تکنولوژی عالی مطرح می شود.

در هم آمیختگی نسبتا ساده محصولاتِ پیچیده ی صنعتی و شیمیایی نظیر لاستیک و الیاف ترکیبی، استفاده از موادی نظیر سیم برای محکم کردن آن، بندهای قابل تنظیم و گیره برای تنظیم و تغییر دادن آن متناسب با بدن در پستان بند، این زیرپوش را بیش از یک البسه ی صرف، پیچیده می کند. پستان بندهای اولیه شماره ثبتِ اختراع شان را هم با برچسب به همراه داشتند که بر شخصیت تکنولوژیکی این زیرپوش تاکید دارد.

آنهایی از ما که سال های اولیه جنبش معاصر زنان را دیده اند، به یاد می آورند زمانی که فمینیست ها با برچسب «سوتین سوز» خوانده می شدند(1). دورانی که در آن تکنولوژی پستان بند در یک فضای دوگانه و پرتردید پیشرفت کرد و جلو رفت. آنچه برای پستان بند مدنظر است، این است که بتواند این عضو بدن زنانه را حمایت کند، هر چند که هیچ دلیلی وجود ندارد که پستان نیازمند حمایت باشد. در بهترین شرایط می توانیم بگوییم که درباره یک «ترجیح» صحبت می کنیم. روشن است که پستان بند برای اهداف زیبایی استفاده می شود و تغییرات آن به شدت وابسته به تغییرات مد و تغیییرات در تعریف زیبایی زنانه و هنجارهای پذیرفته شده برای رفتارهای زنانه است.

با برقراری نسبت میان تکنولوژی و امر زیباشناسانه، اقدام اولیه برخی شاید خارج کردن پستان بند از دسته تکنولوژی های «واقعی» مانند تکنولوژی های کابردی نظیر اتوموبیل باشد. اما اگر بخواهیم این تکنولوژی های زنانه را با جدیت مورد بررسی قرار دهیم، باید کارمان را با پرسیدن این سوال اساسی درباره تکنولوژی های «واقعی» آغاز کنیم که به عنوان مثال اتوموبیل ها تا چه اندازه به عنوان یک وسیله آرایشی و برای زیبایی استفاده می شوند؟ به ویژه با این توجه که آنها به صورت تاریخی در کنار مردانگی ایستاده اند؟ آیا کاربرد اتومبیل ها در واقع آزادی و سرعت سفر است یا فقط توهم آن وجود دارد و مساله چیز دیگری است؟

نگاه دقیق تر به تکنولوژی پستان بند مفهوم پیشرفت تکنولوژیکی را در سطحی دیگر به چالش می کشد. روش و تمرکز اصلی این تحقیق، مصاحبه با زنان و تمرکز بر یک سوال اساسی بوده است: شما چطور می دانید که سینه بندتان اندازه است؟ پاسخ زنان مصاحبه شونده، ترکیبی است از گفته های فروشندگان لباس زیر، پزشکی زنان و مقاله هایی در این باره در مجلاتِ زنان ؛که البته یک نتیجه گیری بزرگ را نیز به همراه می آورد و آن این که آنها هیچ وقت اندازه نیستند. پستان بند هیچ کسی اندازه نیست. وقتی از زنان درباره این مساله پرسیده شد، آنها درباره بهترین انتخاب از میان گزینه های موجود و این که این انتخاب بیش از بقیه رضایت بخش ـ و نه بی نقص ـ است، صحبت کردند. آنها همین طور درباره آخرین اختراع، پارچه راحت تر، پهنای بند کمتر آزار دهنده، کاپ سایز مناسب تر و گیره های راحت تر گفتند. اگر چه هیچ کس این نکته را مستقیما نگفت اما در پاسخ همه، این واقعیت مستتر بود که پستان بندها برای هیچ کس اندازه نیستند.

مشکل اصلی با تکنولوژی های زنانه فراتر از بهره کشی کاپیتالیستی از مشتری و یا چشم پوشی از دغدغه های زنانه است؛ بحث هایی که معمولا تحلیل انتقادی از واقعیت های اجتماعی را به سمت خود هدایت می کنند. مسئله اصلی این است که پستان بندها به این دلیل اندازه نیستند، زیرا پستان ها زنده هستند و نمی توان به آن ها نگاه کالاهای استاندارد شده را داشت. دو پستان هیچ زنی یکسان و یک اندازه نیست و این اندازه دائما در حال تغییر است. این تغییر می تواند به موازت افزایش سن، افزایش و یا کاهش وزن، دوران حاملگی و یا دوران ماهیانه متغیر باشد و این مسئله اصلی همه لباس های پیش دوخته است. آدم ها در اندازه ها و فرم های استاندارد به وجود نمی آیند.

پستان بندها مثال برجسته ای برای نارسایی تکنولوژی های مدرن در این حوزه اند: «استاندارد سازی و یک دست سازی زیستنی ها».

چیرگی تکنولوژیکی، افسانه ای بیش نیست. برعکس، زنان عادی در این حوزه تحصص دارند. با تجربه پستان بند، زنان از نوجوانی، ساختن و نگهداری از یک بدنِ غیر شخصی شده از اطلاعات ـ تکنولوژی به مثابه دانش ـ را آغاز می کنند؛ دانشی که به تنظیم یک نظام استاندارد با توجه به تفاوت های فردی خدمت می کند. شواهد کمی در اختیار دارم که ثابت کند زنان این تجربیات را از مادران شان آموخته باشند. احتمالا به این دلیل که در نوجوانی، زمانی که دریافت این اطلاعات از مادر بسیار مورد نیاز است، ارتباط میان نسلی در فرهنگ ما (2) به دشواری برقرار می شود. تبادلات در گروه هم سالان و تجربیات شخصی منبع اصلی این دسته اطلاعات برای دختران جوان است. سایر منابع از زنان فروشنده گرفته تا مقالات نوشتاری، نقش کوچکی در این زمینه بازی می کنند.

پستان بند یکی از بسیار تکنولوژی هایی است که با هدف اعمال سلطه مکانیکی بر بدن بیولوژیکی، طراحی شده و دانش زنان در جبران کردن ناسازگاری های این تکنولوژی ها نقش به سزایی دارد. زنان، سهم نامتناسبی از خرید لباس در جامعه و تغییر آن را به عهده دارند و این حوزه مثال روشنی است که میل آنها به لحاظ اقتصادی و اجتماعی نادیده انگاشته می شود. در حالی که بخش عمده ای از کار آنها در پخت و پز غذا نیز به صورت غیر مستقیم به حوزه لباس مربوط است.

بنابراین تامل کردن از طریق یک تکنولوژی بدنی ساده مانند پستان بند و پرسیدن سوال ساده ای همچون:« چگونه می دانید اندازه است؟» به سرعت ما را به درک لزوم تغییر نگاه به مفهوم تکنولوژی سوق می دهد. از نگاه پایه ای به کاربرد تکنولوژی های مختلف گرفته تا شناسایی مرزهای نادقیق تکنولوژی، همه و همه در تعریف ما از تکنولوژی سهیم اند.

—————————————–

پانوشت‌ها:

مقاله Why Feminine Technologies Matter نوشته Judith A. McGaw. این ترجمه از فصل اول کتاب جنسیت و تکنولوژی است که توسط انتشارات دانشگاه جانز هاپکینز در سال 2003 به چاپ رسیده است.

(1) در اواخر دهه شصت میلادی و همزمان با مطرح شدن خواست های آزادی خواهانه و برابرخواهانه زنان این نگاه که به زن به چشم یک شی جنسی نگاه شود مورد انتقاد بیشتری واقع شد و در چند حرکت نمادین وسایل وابزارهایی مانند پستان بند، کفش های پاشنه بلند و لوازم آرایشی به صورت نمادین دور انداخته می شد یا آتش زده می شد. این اصطلاح بعدا در آمریکا به عنوان برچسب به فمنیست ها استفاده می شد که بار معنایی منفی داشت و نشان از نوعی رادیکالیسم بود- مترجم.

(2) نویسنده مقاله هرچند آمریکایی است اما از این نظر فرهنگ آمریکایی و ایرانی وجوه مشترکی دارند- مترجم.

کلیدواژه ها: پستان‌بند, تبلیغات, تکنولوژی, جودیت مک گوآ, زنان, علی تهرانی, فمینیسم, مدرنیته |  Print | نشر مطلب