سوريه كشورى٢٢ ميليون نفرى از قوميتها، مذاهب و فرقه هاى گوناگون است. ٧٤ در صد جمعیت این کشور را سنی ها (شامل ٦٤ درصد اعراب سنى و ١٠ درصد كردهاى سنى)، ١٣ درصد علوى ها، ٩ درصد مسیحيان و ٣ درصد دروزی ها تشکیل مى دهند. اقليت كوچكى از ديگر مذاهب از جمله يهوديان نيز در سوريه ساكن هستند. سوریه تنها کشور مسلمان جهان است که در آن اقلیت شیعه (فرقه علویان ـ نصیریه) براى نزديك به ٤٠ سال بر اکثریت سنی حکمرانی كرده اند. اما طى اين مدت هيچ تحولى به اندازه “بهار عربى” و خيزش هاى مردمى منطقه، مردم سوريه را براى كسب آزادى هاى مشروع خود بر انگيخته نكرد.

از زمان شروع بهار عربى در منطقه تاكنون، سوريه مراحل گوناگونى را طى كرده است. از بى تفاوتى اين كشور در قبال بحرانهاى منطقه اى تا اوج گيرى اعتراضات و تداوم آن. از تسليح مخالفان توسط مجامع بين المللى تا تشكيك در ارسال سلاح براى مخالفان حكومت از سوى غرب.

مخالفان رژیم که در آغاز نيروهاى مردمى و افسران جدا شده از ارتش سوريه بودند، به مرور و با پیوستن گروه های جهادی تندرو تغییر شکل و ماهیت یافتند. با ورود اين گروههاى تندرو، درگیری ها در سوریه بیش از پیش پیچیده تر شد و ابعاد یک جنگ داخلی را به خود گرفت. نوشتار زير به شش مرحله اى كه سوريه طى اين دو سال از آن عبور كرده، مى پردازيم.

مرحله اول: سوريه نظاره گر تحولات منطقه اى

انقلاب‌ها، خیزش‌ها و اعتراضات در جنوب غرب آسیا و شمال آفریقا موسوم به بهار عربى، ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰ با قیام تونس، در پی خودسوزی محمد بوعزیزی دستفروشی که در اعتراض به توقیف کالاهایش در مقابل ساختمان شهرداری خود را به اتش کشید، آغاز شد. این قیام در نهايت در ١٤ ژانويه ٢٠١١ منجر به فرار زين العابدين بن على رييس جمهور تونس به عربستان و سقوط حكومت این کشور شد. اين قيام ها به فاصله چند هفته به مصر، ليبى، بحرين و يمن سرايت كرد.

در اين مرحله دولت و مردم سوريه با دقت به تحولات منطقه چشم دوخته بودند و اوضاع سوريه به نظر آرام مى رسيد، گرچه جسته و گريخته تحركات و اعتراضاتى كوچك از سوى مردم سوريه ديده مى شد، اما آن قدر جدى نبود كه بتوان به آن نام قيام داد. بشار اسد رییس‌جمهور سوریه در این مرحله ضمن توصیف بهار عربی به «ویروس»، سوریه را در برابر این ویروس، ایمن معرفی کرد.

مرحله دوم: اعتراضات آرام

در اين مرحله اعتراضات مردمى شكلى منسجم تر به خود گرفت اما هم چنان آرام و به دور از خشونت بود. معترضین با طرح شعارهايى مانند “الله، سوریا، حریه و بس (فقط خدا، سوریه و آزادی) و سلمیه … سلمیه (مسالمت آمیز … مسالمت آمیز)، سعى در طرح خواسته هاى خود از طريق مسالمت آميز داشتند. اين تحركات محدود به چند شهر مى شد و گستردگى كه اكنون شاهد آن هستيم در اين مرحله ديده نمى شد. به نظر می رسد اگر دولت سوریه در این مرحله و پیش از انکه اعتراضات به خشونت کشیده شود، چاره ای برای پاسخگویی به خواست مردم می اندیشید شاید اکنون شاهد جنگ داخلی وسیع در این کشور نبودیم.

مرحله سوم: درگيرى هاى خونين

بعد از گذشت يك ماه از آغاز تظاهرات مسالمت آميز، اين اعتراضات در روز جمعه ٢ ارديبهشت 1390 به خشونت گراييد. طبق گزارش سازمان عفو بين الملل دست کم ٧٥ نفر در اين روز كه از سوى مخالفان “جمعه عظيم” نامگذارى شده، كشته شدند. در اين تظاهرات شعارهاى تندترى عليه دولت بشار اسد داده شد. از جمله “الشعب یرید اسقاط النظام” به معناى “ملت خواهان سقوط نظام است”. هم چنين شاهد توسعه تظاهرات به شهرهاى مختلف سوريه از بندر لاذقیه تا شهرهای حمص، حماه، دمشق و برخی روستاها از جمله روستای ازرع در جنوب سوریه بودیم.

آنچه اين مرحله را به سمت خشونت كشاند، كشته شدن يك نوجوان ١٣ ساله به نام حمزه خطيب در اواخر ماه آوريل ٢٠١١ بود. وى در تاريخ ٢٩ آوريل ٢٠١١ (9 ارديبهشت ١٣٩٠) طى تظاهراتى در شهر “درعا” ناپديد شد و بعد از گذشت يك ماه جسد مثله شده وى به خانواده تحويل داده شد. گفته می شود حمزه خطیب توسط سرویس امنیتی سوریه شکنجه و کشته شده است؛ اما دولت سوريه می گوید که او به ضرب سه گلوله در جریان تظاهرات در محل حادثه کشته شد. پس از آن دولت سوريه گزينه سركوب را در برخورد با تظاهر كنندگان برگزيد.

مرحله چهارم: تشكيل ارتش آزاد سوريه

با گسترش اعتراضات، گروههاى مخالف دولت نيز در قالب گروهها و تشكل هايى به مقابله با سركوبها پرداختند. گروهى متشکل از افسران و سربازان جدا شده از ارتش سوریه، تحت عنوان “ارتش آزاد سوريه” در ٢٩ ژوئيه ٢٠١١شكل گرفت. با توجه به مسلح بودن اين گروه، درگيرى ها وارد مرحله جديدى شد، به اين شكل كه هر دو طرف دعوا مجهز به سلاح هايى بودند كه بعضا از سوى حاميان خارجى آنها به سوريه ارسال مى شد.

همزمان شوراى ملى سوريه شكل گرفت. اين شورا بيشتر متشكل از سیاستمداران تبعیدی سوريه بود و به واسطه نشست‌های گروه‌های مخالف، در استانبول ترکیه در سال ۲۰۱۱ تأسیس گردید. ارتش آزاد سوريه و شوراى ملى روابط و همكارى نزديكى را با هم شروع کردند، اگر چه اختلافاتی نیز با یکدیگر داشتند که در مراحل بعدی آشکار شد.

مرحله پنجم: چند دستگى مخالفان بشار اسد

به مرور گروههاى مختلفى از جمله تندروهاى سلفى پا به ميدان مبارزه عليه بشار اسد گذاشتند. از جمله مهمترين اين گروهها جبهه النصرة است. اين گروه تازه تاسيس گرايشات وهابى دارد و گفته مى شود كه مورد حمايت عربستان است.

از سويى به مرور اختلافاتى ميان اعضاى شوراى ملى سوريه به وجود آمد. تا جايى كه چند رییس این شورا استعفا دادند که آخرین ان استعفای معاذ الخطيب رييس اين شورا در ماه مارس گذشته و يك روز پس از نشست دوستان سوريه در استانبول بود. وى در نوامبر ٢٠١٢ به عنوان رييس شوراى ملى تعيين شده بود.

برخى دليل استعفاى خطيب را اعتراض به سکوت جامعه جهانى در قبال بحران سوریه مى دانند؛ اما خطيب در اظهاراتی تلویزیونی گفت: «من در این ائتلاف به فردی تبدیل شده بودم که تصمیم هایی را امضا می کند که نفعی برای مردم سوریه ندارد. به همین دلیل تصمیم گرفتم آن را ترک کنم». معاذ الخطيب در دورن رياستش براى مذاكره با دولت سوريه اعلام آمادگى كرده بود، امرى كه مخالفت جمعى از نیروهای اپوزیسیون را در پى داشت. اپوزیسیون سوریه با گذشت یک روز از استعفاى معاذ الخطیب، جورج صبرا را به ریاست موقت ائتلاف مخالفان اسد برگزید. صبرا از پیشکسوتان جریان چپ در سوریه است.

در مجموع كارشناسان معتقدند كه شکاف وعدم اتحاد لازم بین نیروهای سیاسی اپوزیسیون سوریه که در قالب شورای ملی سوریه و ائتلاف ملی مخالفان سوریه تبلور یافته است رسیدن به یک اجماع سیاسی و ملی برای حل بحران سوریه را نا ممکن ساخته است.

مرحله ششم: شك و ترديد جامعه جهانى نسبت به تسليح مخالفان

چند دسته بودن مخالفان بشار اسد، حاميان بين المللى آنها را دچار سر در گمى كرده است.حاميان اصلى دولت بشار اسد یعنی ايران و روسيه همچنان بر مواضع قبلى خود مبنى بر حمايت از دولت سوريه پافشارى مى كنند. در همين راستا روزنامه نيويورك تايمز به نقل از يك مقام آمريكايى گزارش داده كه روسيه طى هفته هاى گذشته موشكهاى ضد كشتى مجهز به رادارهاى پيشرفته به نام “ياخونت” در اختيار دولت سوريه قرار داده است.

در مقابل قطر و عربستان به عنوان حاميان اصلى مخالفان بشار اسد نيز به كمك هاى خود به مخالفان ادامه مى دهند. اما طى ماههاى اخير در خصوص ارسال سلاح و تجهيز مخالفان دولت سوريه، اختلاف نظرهايى ميان دول غربى بوجود آمده است.

با آشكار شدن رابطه جبهه النصره با القاعده عراق، جامعه جهانى نسبت به تجهيز مخالفان دچار شك و ترديد شده است. غرب نگران دستيابى گروههاى افراطی و بنیادگرا به سلاح هاى ارسالى است. مساله ديگر گزارش هاى ضد و نقيضى است كه در خصوص استفاده دولت يا شبه نظاميان از سلاح شيميايى وجود دارد.

مارس ٢٠١٣ موشک هايى حامل مواد شيميايى به روستايى نزديک شهر حلب شليک شد كه منجر به كشته شدن ٢٥ نفر و زخمى شدن ١١٠ نفر شد. در حاليكه سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا اعلام كردند كه دولت سوریه از گاز شيميايى سارین در اين منطقه استفاده كرده، رژیم اسد و مخالفان هر یک دیگری را به استفاده از این سلاح‌ها متهم می‌کنند. سازمان ملل نيز اخيرا گزارشى مبنى بر احتمال دست داشتن گروههاى شبه نظامى مخالف اسد در حمله شيميايى ارايه داده است.

اين مسايل باعث شده که آمریکا در حال حاضر در مسلح کردن مخالفان در سوریه مرددباشد و حتى از بعضى مواضع تند اوليه خود كوتاه بيايد؛ اما فرانسه و بريتانيا بر مواضع قبلى خود پافشارى مى كنند. آنها اعلام كرده اند در صورتیکه اتحادیه اروپا به زودی تحریم های تسلیحاتی علیه مخالفان سوریه را لغو نکند، آنان با نقض مقررات اتحادیه و به طور یکجانبه سلاح های مورد نیاز را در اختیار مخالفان قرار خواهند داد. اين مساله حكايت از گسترش شکاف در سطح قدرت های غربی در باره سوریه دارد.

در مجموع به نظر مى رسد دو طرف بحران قصد كوتاه آمدن از مواضع خود را ندارند. دولت سوريه حاضر به سازش با گروههاى مخالف نيست. بشار اسد اخیرا در مصاحبه با يك روزنامه آرژانتينى اعلام كرد تا انتخابات رياست جمهورى سال آينده، قصد كناره گيرى از قدرت را ندارد. وى سوريه را به يك كشتى گرفتار در طوفان تشبيه كرد و گفت در اين وضعيت كاپيتان نبايد كشتى را ترك كند.

در ديگر سو، بعید است گروههاى مخالف نيز قصد كوتاه آمدن داشته باشند. آنها دولت را مسبب وضع به وجود آمده در كشور مى دانند و حداقل مطالبه آنها كناره گيرى بشار اسد از قدرت است.

اين جنگ كه با يك سرى مطالبات سياسى و اجتماعى و اقتصادى از سوى مردم آغاز شد به مرور ابعاد رویاروئی قومی، مذهبی و فرقه ای به خود گرفته است و روز به روز بر پيچيدگى آن افزوده مى شود. از اين رو به نظر مى رسد جنگى كه طى دو سال موجب مرگ دست کم٨٠ هزار شهروند سورى و آواره شدن بيش از چهار میلیون و دویست و پنجاه هزار نفر شده است، همچنان و تا آینده‌ای نامعلوم قربانى خواهد گرفت.

کلیدواژه ها: انقلاب, بشار اسد, بهار عربی, تظاهرات, جنگ داخلی, سلاح شیمیایی, سوریه, لادن سلامی |  Print | نشر مطلب