وجود رابطه مستقیم و مشخص بین گروه های سیاسی و مردمی که در یک کشور زندگی می کنند از مشخصه های جامعه مدنی مقتدر و نظام حزبی پیشرفته است. به عبارت دیگر در یک جامعه سازمان یافته، هر کدام از احزاب سیاسی بخش خاصی از مردم را نمایندگی می کنند و مخاطبان مشخصی دارند.

البته هنوز هیچ کشوری را نمی شود در دنیا پیدا کرد که همه جمعیتش بین احزاب موجود تقسیم شده باشند و هر بخش با دیگر بخش ها اشتراکی نداشته و به بیان ریاضی حاصل اجتماع آنها مساوی کل مجموعه باشد.

معمولا بخشی در جامعه وجود دارد که از همه گروه های سیاسی موجود مستقل است و به شکل موردی و غیر تشکیلاتی در هر انتخاباتی دست به گزینش می زند. همچنین بعضا احزاب دارای پایگاه مشترک اجتماعی هستند. برخی از افراد نیز جایگاه سیاسی خود را به صورت متغیر تعیین می کنند.

اما جامعه ای که در آن درجه سازمان یافتگی خیلی کم است و افراد به صورت ذرات پراکنده وجود دارند و حالت وفاداری و پیوند ارگانیک بین بخش های جامعه با احزاب و گروه های سیاسی موجود وجود ندارد، جامعه توده ای و بی شکل است که معمولا بر اساس جوی که در مقطعی خاص به وجود می آید، به صورت موقت بسیج شده و شکلی خاص به خود می گیرد.

با این توضیحات وضعیت کنونی کشور ایران را در نظر می گیریم. به دلایل بسیار، جامعه ایران سیمای یک جامعه توده ای را دارد. این وضعیت خوشایند حکومت بوده و حتی گسترش سازمان یافتگی و ارتباط ارگانیک سازمان ها و احزاب سیاسی حکومتی نیز تحمل نمی شود. یکی از مطالبات نیروهای سیاسی مترقی و طبقه متوسط در ایران، توسعه سیاسی و گسترش نظام حزبی است؛ اما ساخت مطلقه قدرت و ضعف فرهنگ سیاسی دموکراتیک و مدرن به مثابه موانع قدرتمندی جلوی این خواست را گرفته اند.

توجه به این ویژگی جامعه ایران، این فرض را با تردیدی جدی مواجه می کند که جمع شدن و ائتلاف گروه های سیاسی نامتجانس می تواند به افزایش پایگاه های اجتماعی آنها و تجمیع نیروی چشمگیری منجر شود. چون بین این گروه ها با جامعه نسبیت مشخصی وجود ندارد تا توافق رهبران این گروه ها منجر به جمع عددی بدنه حامی آنها شود. به عنوان مثال اگر حزب مشارکت با جریان ملی ـ مذهبی ائتلاف بکنند، لزوما به معنای افزایش ملموس آرای این ائتلاف در قیاس با حضور مستقل آنها است. این اتفاق در انتخابات ریاست جمهوری نهم در سال 1384 رخ داد؛ زیرا هیچیک از این گروه ها پایگاه ثابتی در جامعه ندارد بلکه موفقیت آنها زمانی است که بتوانند در بین اکثریت خاموش و نیرو های معترض اقبال پیدا کنند.

در اصل، شکل گیری یک حرکت فراگیر سیاسی در ایران متاثر از بسیج و انگیزش مردم حول یک گفتمان و برنامه است. مشاهدات تجربی نشان می دهد که شکل گیری این گفتمان که می تواند خود ناشی از ترویج و یا هم آوائی بین گروه های مختلف سیاسی و عقیدتی باشد، ارتباط خاصی با نزدیک و یا دور شدن گروه های سیاسی از یکدیگر ندارد. قدرت و تاثیر مثبت ائتلاف معمولا در جوامع توسعه یافته سیاسی است که گروه ها هر کدام مابه ازای اجتماعی مشخص و شناخته شده ای دارند.

تصوری که عده ای از کنشگران سیاسی تبلیغ می کنند اگر جمع متنوع و نامتجانسی از گروه های سیاسی ائتلاف بکنند، دیگر کار حکومت تمام است؛ نه تنها با واقعیت تطبیق نمی کند بلکه تا حدی متوهمانه است. جامعه ایران تقسیم شده بین نیروهای سیاسی نیست و حالت پارتیشن بندی شده نیز ندارد، بلکه یک جامعه توده ای است که حول یک گفتمان تهییج کننده و موثر به پا می خیزد و به سمت عمل سیاسی مشخصی میل پیدا می کند

از سوی دیگر نبود ساز و کار ارتباطی بین احزاب و بدنه اجتماعی و یا مخاطب آنها باعث می شود حتی نزدیک شدن گروه های سیاسی نامتجانس به مساله دار شدن پایگاه های مفروض آنها انجامیده و به جای تجمیع نیرو، تفرق و واگرایی رخ دهد.

به عنوان مثال اگر سلطنت طلبان مشروطه خواه و جمهوری خواهان به همکاری مشترک با هم بپردازند و ائتلاف بکنند، لزوما به اضافه شدن پایگاه اجتماعی سلطنت طلبان و جمهوری خواهان منجر نمی شود و ممکن است بخش های زیادی از پایگاه ها طرفین در اعتراض به این امر ریزش کنند.

برای بخش هایی از جامعه که هوادار جمهوری است پیوستن به حرکتی که یک چهره سلطنت طلب در رهبری آن قرار دارد ممکن است خط قرمز محسوب شده و آنها نه تنها به این حرکت نپیوندند بلکه نظر منفی نسبت به جمهوری خواهانی که این عمل را انجام داده اند، پیدا نمایند. همین برخورد در خصوص پایگاه اجتماعی سلطنت طلبان نیز صدق می کند. یعنی حرکت هایی از این دست، نه تنها پایگاه اجتماعی جریان های وحدت گرا را افزایش نمی دهد؛ بلکه حتی ممکن است کاهش داده و وزن اجتماعی آنها دچار افول شود.

به همین دلیل این ائتلاف ها اگر بخواهد در زمینه تجمیع نیرو و افزایش شمار حامیان جنبش دموکراسی خواهی فعالیت کنند؛ نخست باید بتوانند موافقت اکثریت قریب به اتفاق مخاطبان و جامعه اولیه هدف خود را جذب کنند که امر دشواری است چون ماهیت اقتدار گرایانه حکومت و فضای پلیسی چنین مجالی را نمی دهد.

از این رو تصوری که عده ای از کنشگران سیاسی تبلیغ می کنند اگر جمع متنوع و نامتجانسی از گروه های سیاسی ائتلاف بکنند، دیگر کار حکومت تمام است و نیروی لازم برای استقرار دموکراسی در ایران فراهم شده است؛ نه تنها با واقعیت تطبیق نمی کند بلکه تا حدی متوهمانه است. جامعه ایران تقسیم شده بین نیروهای سیاسی نیست و حالت پارتیشن بندی شده نیز ندارد، بلکه یک جامعه توده ای است که حول یک گفتمان تهییج کننده و موثر به پا می خیزد و به سمت عمل سیاسی مشخصی میل پیدا می کند.

از زمان دکتر مصدق تا کنون در همه ادوار مهم تاریخی افراد مشخصی بودند که مردم ایران را به حرکت واداشته اند و گروه های سیاسی حول آنها جمع گشته اند. این افراد نیز با انتخاب شعار های سیاسی درست و انگاره های الهام بخش توانسته اند به موفقیت دست پیدا کنند. معمولا ائتلاف ها پس از گل کردن یک فرد در جامعه و مشخص شدن حمایت بخش قابل توجهی از جامعه از وی به وجود آمده اند، نه اینکه ائتلاف ها باعث جلب حمایت برای فرد منتخب آنها شده باشد.

قطعا خیلی خوب خواهد بود که جامعه ایران نیز به یک جامعه مدنی سازمان یافته ارتقاء یابد تا هر یک از احزاب شناسنامه دار سهم مشخصی از جامعه را به خود اختصاص بدهد؛ اما شرایط کنونی فاصله زیادی با این حالت دارد. لذا در تجویز و توصیه برای حرکت سیاسی درست در مقطع فعلی و افق زمانی پیش دیدنی، باید این واقعیت را مد نظر داشت.

طرح گفتمان جذاب و موثر و ترسیم چشم انداز موفقیت آمیز برای آن می تواند جنبش اعتراضی خوابیده را بیدار کند و در مسیری مناسب به جریان بیندازد. تعامل و هم و غم احزاب شایسته است بیشتر حول این مسئله و خلق چنین گفتمانی متمرکز شود. رسیدن به این مهم لزوما نیاز به گرد همایی های فیزیکی مشترک و نشست های وحدت اپوزیسیون ندارد؛ بلکه اشتراک مواضع و نقادی جدی و محترمانه دیدگاه ها می تواند خوراک لازم برای شکل گیری محتوی و خمیر مایه جنبش را فراهم سازد.

البته این مطلب به معنی نفی ارزش ائتلاف سیاسی نیست؛ بلکه تاکید بر این نکته دارد که از ائتلاف گروه های سیاسی در جامعه ایران به خودی خود نمی توان انتظار داشت تا پایگاه های اجتماعی گروه ها تلفیق گردد و تجمیع نیرو حاصل شود.

حلقه مفقوده؛ تلاش مستمر، اصولی و مبتنی بر ژرف نگری برای خلق برنامه موثر و کار آمد است. امری که حوصله، دانایی و اراده خستگی ناپذیر می طلبد.

کلیدواژه ها: ائتلاف, احزاب, ایران, جامعه مدنی, علی افشاری |  Print | نشر مطلب